Xuân nói về chuyện Nguyễn Công Trứ

viết câu đối Tết

Nguyễn Công Trứ đa tình, đam mê đàn hát ca trù, từng làm kép đàn theo gánh hát ca trù Cổ Đạm đi hát khắp mọi miền đất nước. Ông cũng nổi tiếng “ngông” từ thưở thiếu niên cho đến lúc đầu tóc bạc phơ. Cuộc đời Nguyễn Công Trứ có nhiều giai thoại phản ánh tính cách, tài năng đối đáp và những câu chuyện hóm hỉnh, đầy tính châm biếm. Tính cách thẳng thắn, bộc trực có phần “ngất ngưởng” làm con đường hoạn lộ của ông gập gềnh, gian truân, nhiều lần thăng giáng. Tuy nhiên, đối với Nguyễn Công Trứ với tư chất rắn rỏi, không ham danh vọng tiền bạc, không lấy chức tước địa vị làm mục tiêu phấn đấu,  việc thăng chức, giáng cấp đối với ông nhẹ tựa lông hồng. Làm quan đến chức Tổng đốc, Thượng thư  nhưng ông không lấy đó làm điều vinh hiển, bị cách tuột chức, làm lính thú, cụ Trứ cũng không xem đó là điều nhục: Người ta ai cũng có nghĩa vụ của mình. Về trí sỹ ở quê nhà cũng chăn bò, cắt cỏ, sống đạm bạc như một “lão nông tri điền”.

Buổi hàn vi, sống trong cảnh hàn nho mà không quy lụy, khó khăn không nản chí, nghèo đói không hèn mọn. Thư sinh Nguyễn Công Trứ vẫn lạc quan, yêu đời, muốn thoát ra ngoài cái lồng hẹp thế cuộc. Những hoài bão, khát vọng ấy được ông cảm tác trong thơ ca, câu đối ngày Tết. Mỗi dịp Xuân về Tết đến, hình ảnh ông già đầu tóc bạc phơ mài mực tàu tô câu đối ở cổng đền, một nét đẹp văn hóa của người Việt gợi nhớ tới câu chuyện danh nhân Nguyễn Công Trứ viết câu đối đón Tết mừng Xuân.

Theo lời kể của ông Nguyễn Công Tuấn, cháu đời thứ 6 của danh nhân Nguyễn Công Trứ, trước năm 1819, khi chưa đỗ đạt ra làm quan, cố Lớn Nguyễn Công Trứ sống trong cảnh nghèo khó, tết đến nơi rồi mà nợ nần chưa trả hết. Nhưng ông không lấy chuyện nợ nần làm điều phiền muộn, mà vẫn vui vẻ chuẩn bị vui xuân đón tết như bao người dân làng Uy Viễn. Cố Lớn bảo vợ là bà Đặng Thị Minh đi chợ Giang Đình để sắm sửa Tết. Chợ Đình chỉ cách nhà cố Lớn non cây số. Ở nhà, cố Lớn kỳ cọ đồ thờ, dọn dẹp nhà cửa, trang trí phòng khách và ra vườn chặt một cành đào phai phơn phớt hồng cắm vào chiếc bình gốm đặt trước bàn thờ gia tiên cho có không khí Tết. Xong việc dọn dẹp nhà cửa, ông mài mực Tàu, giấy đỏ viết một câu đối Tết bằng chữ Nôm:

- Bầu một chiếc lăn chiêng mặc sức tam dương khai thái,

Nhà ba gian bỏ trống tha hồ ngũ phúc lâm môn

Rồi lại viết một câu đối bằng chữ Hán:

- Tuế phùng Xuân, tân cảnh, tân thiều, tân vũ lộ,

Thời hành Hạ, cựu bang, cựu điển, cựu xa thư

Nghĩa là: “Năm vừa gặp mùa xuân, cảnh sắc mới, thiều quang mới. Thời vẫn theo nhà Hạ, nước non xưa, điển chế xưa, sách vở xưa”.

Viết xong, dán 2 câu đối mừng xuân lên vách nhà lá đơn sơ, cố Lớn gẩy đàn hát ca trù cho vui cửa vui nhà. Những người hàng xóm sống xung quanh nghe tiếng đàn hát lũ lượt kéo đến chơi và hỏi thăm việc mua sắm, chuẩn bị Tết nhất đến đâu rồi. Chàng thư sinh Công Trứ lấy chai rượu nhỏ rót ra mấy cái ly mời mọi người uống rồi ứng khẩu hóm hỉnh đọc câu đối rằng:

- Tết có cóc gì đâu, uống vài be củ tỏi,

Nợ còn ương ra đó, nói ba chuyện cà riềng.

Mọi người thưởng thức đều thán phục, cụng ly chúc tụng chủ nhà.

Sáng mồng một tết, lễ Nguyên đán xong, cố Lớn cùng bạn bè nâng cốc mừng Xuân mới, tức cảnh làm thêm mấy câu đối Tết:

- Chiều ba mươi công nợ rối Nhâm Thìn, những muốn mười năm dồn lại một,

Sáng mồng một rượu chè tràn Quý Tỵ, trông cho ba bữa hóa ra mười.

Nghe câu đối, bằng hữu vỗ tay đôm đốp khen hay. Cố Lớn phấn khích, “xuất khẩu thành chương” làm thêm câu nữa để mọi người chung vui:

- Chiều ba mươi, công nợ tít mù co cẳng đạp thằng bần ra khỏi cửa

Sáng mồng một rượu chè túy lúy, giơ tay bồng ông phúc vào nhà.

Ngoài thơ, phú, mảng sáng tác câu đối của danh nhân Nguyễn Công Trứ để lại rất phong phú, đặc biệt là câu đối Tết. Bất cứ chuyện gì, việc gì liên quan đến Tết, cố Lớn cũng làm câu đối. Thậm chí, gia cảnh nghèo, nợ nần cũng thành câu đối. Hoặc những công việc như chuẩn bị đắp bục thắp hương, dựng cây nêu, mua pháo, đốt pháo cũng được cố Lớn sáng tác câu đối Tết.

- Đắp gốc cây cao, Tết đến thắp hương thơm đèn sáng,

Khơi dòng nước mát, Xuân về dâng trái ngọt hoa thơm.

Không biết đi đứng thế nào mà vấp phải cây nêu cũng trở thành cảm hứng sáng tác câu đối Tết:

- Tối ba mươi giơ cẳng đụng cây nêu… ủa: Tết,

Sáng mồng một lắng tai nghe lời chúc…: Xuân

Tính cách cố Lớn Nguyễn Công Trứ phóng khoáng, yêu thích vui chơi, đam mê đàn hát. Pháo Tết cũng là đề tài câu đối Tết của cố Lớn.

- Mua pháo đốt chơi, để anh em nghe có tiếng,

Giật nêu đứng lại, cho làng nước biết không xiêu.

Với cố, dù gia cảnh hàn nho, vẫn mong niềm vui mỗi khi Tết đến Xuân về.  Điều ước bình dị, chứa chan khao khát sống được “trăm cái Tết”, cả năm đều là mùa xuân trẻ trung được cố Lớn đưa vào sáng tạo câu đối Tết:

- Có là bao, ba vạn sáu ngàn ngày được trăm cái Tết,

Ước gì nhỉ, một năm mười hai tháng, cả bốn mùa Xuân.

Ước muốn lớn lao của danh nhân Nguyễn Công Trứ lạc quan, tràn trề sinh lực, cũng là mong muốn của mọi người. Những câu đối tết dí dỏm, lạc quan của ông sống mãi với thời gian. Và mỗi dịp xuân về Tết đến, nhiều bậc cao niên lại kể chuyện cụ Thượng thư Nguyễn Công Trứ viết câu đối tết mừng xuân./.

                    Đặng Viết Tường