Khi tôi đến địa phận Cẩm Xuyên, từ trong tâm thức đã ngân lên câu hát “Kẻ Gỗ là đây bao năm đợi tháng chờ...”. Mùa này các sườn đồi, sườn núi và ngay cả bờ rào trước cổng của cư dân hoa Sim tím ngắt. Đến hồ Kẻ Gỗ tôi nhớ lời Võ Hồng Hải nói chừng chục năm về trước: “Hà Tĩnh cần tôn vinh, tạc tượng nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý”. Tôi hiểu ý anh nhắc đến hai ca khúc để đời về Hà Tĩnh của nhạc sĩ này, Một khúc tâm tình người Hà Tĩnh và Người đi xây hồ Kẻ Gỗ. Tôi từng đi nhiều địa phương, biết câu chuyện lãnh đạo nơi này, nơi khác mời các nhạc sĩ có tên tuổi đi thực tế với hy vọng có được ca khúc hay, nhưng không dễ thế. Những ca khúc “nằm lòng”, sống mãi với thời gian, nếu như không giải thích “trời cho” nhạc sĩ, thần linh sai khiến viết thì thật khó tìm câu trả lời.

*

Những năm tháng còn nhỏ ở quê, tôi đã biết đến chiến tranh, bom rơi đạn nổ. Thế nhưng sự ác liệt ở mỗi “tọa độ lửa” trên mảnh đất nghèo quê hương từng là “túi bom” của đế quốc Mỹ thì chắc còn phải nhờ đến những trang sách.

Chiến tranh ngày càng khốc liệt. Ngày 26/3/1965, máy bay Mỹ ồ ạt đánh phá nhiều địa điểm trên đất Hà Tĩnh. Sau đó đánh Đèo Con (Kỳ Anh), Rú Nài, Hương Khê, Nghi Xuân... Cuộc chiến tranh phá hoại đối với miền Bắc lần thứ nhất của đế quốc Mỹ với tên gọi “Chiến dịch Sấm Rền” kéo dài từ ngày 2/3/1965 đến ngày 1/11/1968. Tôi nhớ lại những năm tháng ấy, cầu Nghèn bắc qua sông Nghèn ở quê đã bị không quân Mỹ ném bom dữ dội. Tuổi thơ lớn lên trong hầm chữ A và hầm đào dưới nền nhà. Thi thoảng đang giấc ngủ lại giật mình vì tiếng kẻng huy động mọi người ra đường cứu phà, cứu xe. Rồi đẵn cây, kể cả dỡ nhà... Thời đó câu ca “Xe chưa qua nhà không tiếc” trở thành hành động yêu nước.

Con đường vào Nam qua Hà Tĩnh chỉ có Quốc lộ 1A (QL1A), thời xưa gọi là đường quan (Cổng chào dựng chật đường quan, thơ Tố Hữu) và đường 15A. Máy bay Mỹ ném bom, cầu phà tắc nên mở thêm tuyến đường trên địa bàn Hà Tĩnh trở thành cấp thiết. Đường 21, 22, 23, 24 ra đời! Mỗi con đường đều có một vị trí chiến lược, đều từ Hà Tĩnh len lỏi giữa Trường Sơn, vào đến Quảng Bình, tiếp thêm sức mạnh cho Bộ đội Trường Sơn. Đường 22, khởi phát từ Ngã ba Thình Thình vào Kẻ Gỗ rồi vào Kỳ Thượng qua Kỳ Lạc (Kỳ Anh) đến huyện Tuyên Hóa, Quảng Bình. Trong quá trình mở đường 22, tháng 9/1972, Bộ Quốc phòng chọn vùng Đá Bạc để xây dựng công trình quốc phòng mật danh 729 (còn gọi là sân bay dã chiến Libi - tên đặt theo một khe suối ở làng Đá Bạc, xã Cẩm Mỹ).

Các hố bom còn sót lại trên sân bay dã chiến Libi trong lòng hồ Kẻ Gỗ. Ảnh: PV

Hồ Kẻ Gỗ lúc bấy giờ chưa có, nên một phần tuyến đường 22 đi qua vùng lòng hồ hiện nay. Đường băng lúc bấy giờ chỉ mới thi công đến giai đoạn san gạt đất đá. Đường chính vẫn là sử dụng tuyến đường 22, nhưng được san gạt 2 bên rộng ra so với các đoạn khác.Thời đó, tham gia chiến đấu, phục vụ chiến đấu ở đường 22 và sân bay Li Bi có một trung đoàn tên lửa, Tiểu đoàn Nguyễn Viết Xuân (QK4), Tiểu đoàn 8 Bộ Chỉ huy quân sự Hà Tĩnh và thanh niên xung phong các tỉnh Nam Hà, Nam Định, Hà Tĩnh, Thái Bình, Hà Nội, Hải Phòng và nhiều lực lượng khác. Riêng Thanh niên xung phong N35 của Nam Hà có 8 đại đội 1.600 người. Sân bay dã chiến Libi gắn với tuyến đường 22 được xác định là sân bay gần nhất để miền Bắc chi viện cho chiến trường miền Nam. Cuối năm 1972 - đầu năm 1973, sân bay cơ bản hoàn thành nhưng bị địch phát hiện rồi dùng máy bay B52 đánh phá ác liệt. Để rồi, một công trình trọng điểm, tốn bao xương máu của quân và dân ta, chưa kịp xuất kích chuyến nào thì đã bị phá tan tành bởi hàng trăm tấn bom.

- Hằng trăm cán bộ, anh em ngành Giao thông vận tải và thanh niên xung phong đã hy sinh trên công trường 21, 22, sân bay Libi. Anh Hải cho biết.

- Đó là chiến tranh phá hoại lần thứ mấy? Tôi hỏi.

- Lần thứ hai. Chính xác là ngày 7/01/1973, không quân Mỹ phá hủy hoàn toàn sân bay Libi.

- Như vậy trận máy bay Mỹ ném bom sân bay Libi chỉ trước ngày Hiệp định Paris về chấm dứt chiến tranh ở Việt Nam, cách ký kết, chỉ có 20 ngày? Sao lạ kỳ vậy, bởi trước đó, ngày 20/10/1972, Tổng thống Mỹ Ních-xơn buộc phải tuyên bố ngừng ném bom miền Bắc từ vĩ tuyến 20 trở ra.

- Có thể chúng đánh cố gây sức ép lên Hội nghị? Anh Hải bâng quơ. Theo anh hiện nay danh sách mới tạm lập được 62 liệt sĩ hy sinh vùng lòng hồ Kẻ Gỗ, trong đó có 32 người ở sân bay Libi.

Tôi nhìn ra ngoài cửa xe. Cảm giác mùi khét của khói lửa đạn bom từ ký ức hiện về. Tôi hơn Võ Hồng Hải 4 tuổi, nghĩa là đều được biết đến không khí của vùng “túi bom”, “chảo lửa” Hà Tĩnh. Hà Tĩnh là vùng đệm, “phên dậu” của đất nước những hơn 200 năm. Thời đánh Mỹ, là hậu phương trực tiếp của tuyến lửa Quảng Bình.

- Hồi đó anh biết đấy, các trọng điểm như ngầm Rào Cời, Rào Cái, Ngã ba Kỳ Lâm, ngầm Rào Môn, Cây Mít, Cây Gạo, Ba Lòi và công trường sân bay Libi bị đánh phá dã man. Anh Hải nhắc lại.

- Nhìn từ quê ta mà ra. Can Lộc với Ngã ba Đồng Lộc, cầu Nhe, cầu Nghèn... không kém ác liệt, thậm chí còn hơn. Tôi tiếp lời. Trong đầu óc tôi hiện lên hình ảnh từng thớ đất ở nhiều vùng quê Hà Tĩnh sau chiến tranh. Nhìn trên bề mặt, không biết đó là tầng đất thứ mấy đã bị bom đào xới, quăng quật.

Chẳng mấy chốc, xe đã đưa chúng tôi đến điểm tham quan Hồ Kẻ Gỗ. Thuyền đậu sẵn ở mép bến. Đến Khu Đền tưởng niệm các liệt sĩ, chưa có đường ô tô. Thời gian này, các cháu đã nghỉ hè. Từng đoàn người lớn, trẻ em đến tham quan du lịch. Kẻ Gỗ mênh mang, gió thổi lên mát rượi. Không gian sinh quyển không dễ tìm thấy.

*

Hồ Kẻ Gỗ đầu tiên do các nhà quy hoạch người Pháp thiết kế và bắt đầu thi công một số hạng mục thì chiến tranh thế giới thứ hai và sau đó là chiến tranh Đông Dương nổ ra nên bị bỏ dở. Sau Chiến thắng Điện Biên Phủ, xây dựng hồ Kẻ Gỗ để để giải quyết vấn đề hạn hán, cắt lũ cho hạ lưu trở thành nguyện vọng của lãnh đạo và nhân dân Hà Tĩnh.

Năm 1957 trong chuyến công tác vào Hà Tĩnh, Bác Hồ có nhắc đến việc nghiên cứu lại hồ sơ do Pháp để lại. Cho mãi đến khi đất nước thống nhất các nhà khoa học, thiết kế thủy lợi chúng ta mới hoàn chỉnh thiết kế và thi công.

Năm 1975, Bí thư thứ nhất Lê Duẩn (sau này là Tổng Bí thư) khi vào làm việc với Nghệ An và Hà Tĩnh cũng được nghe báo cáo về dự án này.

- Hồ được khởi công năm 1976, chính xác là ngày 26/3/1973, công trình “dời non lấp biển”, được “giao phó” cho tuổi trẻ.

- Năm 1979, Đại Thủy nông này khánh thành. Hồ dài gần 30 km, gồm 1 đập chính và 3 đập phụ với sức chứa hơn 300 triệu m³ nước.

Chúng tôi sống trong hồi ức. Có nước Kẻ Gỗ, toàn bộ vùng đất hai huyện vốn “đồng khô cỏ cháy” là Thạch Hà, Cẩm Xuyên bát ngát màu xanh no ấm. Câu nói “Dân Kỳ La, Tây tha thuế” về bần hàn của một vùng đất, nay mai sẽ “Nước bạc, cơm vàng”. Tôi nhớ lại câu ca “Nghệ Tĩnh mình ơi, Trung ương gọi lấy mì” một thời tổn thương, xa xót. Đại thủy nông Kẻ Gỗ truyền cảm hứng chinh phục đói nghèo, lan tỏa khắp cả nước.

Kẻ Gỗ hoàn thành và tích nước, bao thứ lặng lẽ chìm dưới lòng hồ. Mặt trận xưa, nơi có nhiều hài cốt của các liệt sĩ nhưng chưa tìm thấy cũng vậy. Những câu chuyện thời hoa lửa mãi xanh.

Trong hành trình mở “cánh cửa lịch sử” dưới lòng hồ, nhiều người đã không tiếc công sức tìm lại nhân chứng từng tham gia xây dựng sân bay Libi, đường 22... Đó là hành trình gian nan, mất rất nhiều thời gian. Sự hy sinh của quân và dân trên tuyến đường từng được gọi là “con đường máu” là sự thật lịch sử không thể lãng quên.

Võ Hồng Hải cho biết thêm, sau các chuyến khảo sát, Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh Hà Tĩnh cũng như Cẩm Xuyên, chính quyền Cẩm Xuyên thành lập đoàn công tác đặc biệt cùng xã Cẩm Mỹ tổ chức cất bốc, di dời, quy tập hài cốt các liệt sĩ hy sinh ở tuyến đường 22, sân bay Li Bi và trạm xá dã chiến thuộc vùng lòng hồ Kẻ Gỗ. Sau đó, lễ truy điệu, an táng hài cốt các liệt sĩ được tổ chức trọng thể, trang nghiêm. Sau nhiều lần quy tập, đến nay đã có 87 bộ hài cốt được đưa về Nghĩa trang liệt sĩ. Năm 2011, Công ty TNHH Lạc An (TP.HCM) phát tâm công đức nên một ngôi miếu nhỏ tại khu vực xưa là sân bay Libi được dựng lên. Năm 2022, theo nguyện vọng của nhân dân xã Cẩm Mỹ và thân nhân các liệt sĩ đã ngã xuống trên công trường Ban quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ và Tạp chí Đầu tư tài chính (VietnamFinance) chính thức bắt tay vào việc vận động tài chính, xã hội hóa kinh phí xây dựng Đền thờ Anh hùng liệt sĩ tại hồ Kẻ Gỗ.

Ngày 18/7/1922, Đền chính thức được khởi công; ngày 26/12/2022, trên công trường Lễ tưởng niệm 50 năm xảy ra trận ném bom B52 của đế quốc Mỹ được tổ chức; ngày 7/01/2023, Lễ rước anh linh các liệt sĩ vào Đền thờ chính được thực hiện; ngày 27/8/2023, Lễ khánh thành công trình Đền thờ được tổ chức. Sau khánh thành Đền thờ, Tạp chí Đầu tư tài chính còn tiếp tục vận động. Kết quả là ngày 22/12/2024, tiến hành Lễ đặt đá cho các hạng mục còn lại và ngày 28/4/2024, trước Lễ kỷ niệm quốc gia 50 năm Ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, toàn bộ dự án Đền thờ này được tổ chức trọng thể, nghiêm trang, thành kính. Từ tấm lòng đau đáu, ý tưởng của một vài cá nhân, đến sự đồng lòng của tỉnh Hà Tĩnh, một ngôi đền bề thế đã được dựng lên. Ngôi đền án ngữ bên bờ hồ Kẻ Gỗ, rọi soi xuống lòng nước trong xanh như mãi khắc ghi công lao, xương máu của những bậc tiền nhân đi trước. Đền thờ đã trở thành một “địa chỉ đỏ”, địa chỉ tâm linh “Uống nước nhớ nguồn”.

Chúng tôi bước vào đền. Nắng chiều loang loáng, những đàn bướm bay lên, dấu chỉ tâm linh. Hai tấm bia đá lớn khắc tên tuổi, quê quán của 62 liệt sĩ. Đọc qua tôi thấy các anh Thanh niên xung phong quê Bình Lục, Hà Nam hơn phân nửa, 28 người đã nằm xuống đất Đá Bạc.

Đền thờ được xây dựng theo kiến trúc truyền thống của các công trình tâm linh Việt Nam, bao gồm các hạng mục như điện thờ chính, nhà tả vu (nhà soạn lễ) và nhà hữu vu (nhà trưng bày). Tôi ngắm nhìn. Đền thờ giữa không gian biếc lặng càng trở nên thiêng liêng. Thầm cám ơn Tạp chí Đầu tư Tài chính và tấm lòng của cá nhân Tổng Biên tập Hoàng Anh Minh. Anh là người Hà Tĩnh, nói ít làm nhiều, nhất là những công tác hướng tới cộng đồng, đền ơn đáp nghĩa.

Hồ Kẻ Gỗ đã và đang trở thành một địa chỉ du lịch thời kinh tế xanh của Hà Tĩnh. Nay mai, vùng đất này sẽ không chỉ là một địa chỉ du lịch sinh thái, mà còn là địa chỉ du lịch lịch sử, văn hóa, tâm linh.

Chiều Kẻ Gỗ thanh bình. Sóng lăn tăn trên mặt hồ như thay lời muốn nói. Tháng này mây nhiều quá. Trên đầu hoa nắng vẫn bay...    

Hà Nội, tháng 7/2025

N.Đ.H