Từ năm 1941 do sự đàn áp, khủng bố tàn bạo của thực dân Pháp và Nam triều phong kiến, tiếp đến thêm ách thống trị của phát xít Nhật nên Đảng bộ Hà Tĩnh vẫn chưa được khôi phục. Hầu hết cán bộ chủ chốt và đảng viên trung kiên đều bị địch bắt giam. Ngày 20-5-1945 được sự giúp đỡ của Xứ ủy Trung Kỳ, Ban vận động thành lập Mặt trận Việt Minh liên tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh ra đời. Ở hầu khắp các địa phương các nhóm Việt Minh được tập hợp và phong trào cách mạng có sự chỉ đạo tập trung thống nhất, phát triển mạnh mẽ.

Tháng 6-1945, thực hiện chỉ thị của Trung ương, Ban vận động Việt Minh liên tỉnh họp, quyết định nhiều biện pháp tích cực để khẩn trương chuẩn bị lãnh đạo quần chúng giành chính quyền khi thời cơ đến, đồng thời quyết định triệu tập Đại hội Việt Minh liên tỉnh Nghệ - Tĩnh.

Ngày 13-8-1945, hội nghị cán bộ Việt Minh Nam Hà họp ở Cẩm Nhượng (Cẩm Xuyên), thảo luận kế hoạch khởi nghĩa và thành lập Ủy ban khởi nghĩa. Đến ngày 15-8-1945 Ủy ban khởi nghĩa tỉnh được thành lập và ban hành lệnh khởi nghĩa. Cùng với lệnh khởi nghĩa, là lời kêu gọi đồng bào: “Hãy đoàn kết dưới ngọn cờ đỏ sao vàng của Việt Minh, đứng dậy đánh đổ chính phủ gian, lập chính quyền nhân dân cách mạng, sẵn sàng lực lượng đôi phó với bọn phản động.”

Sau đó, Ủy ban khởi nghĩa các huyện được thành lập và nhanh chóng thống nhất kế hoạch khởi nghĩa giành chính quyền. Mít tinh, biểu tình, tuần hành vũ trang lôi cuốn hàng vạn người tham gia rầm rộ khắp nơi. Mọi vùng miền trong tỉnh hầu như không ai ngủ, náo nức, rộn ràng. Quan lại tay sai địch hoang mang, công chức trong bộ máy địch bỏ việc, hoặc tự nguyện tham gia Việt Minh.

Chỉ trong vòng 5 ngày, bắt đầu từ thắng lợi của cuộc khởi nghĩa ở Can Lộc , ngày 16/ 8 và kết thúc ở Hương Khê ngày 21-8, nhân dân Hà Tĩnh đã giành được chính quyền và là một trong bốn tỉnh trên cả nước giành được chính quyền sớm nhất trong cách mạng tháng Tám năm 1945. Chính phủ nhân dân cách mạng lâm thời Hà Tĩnh tuyên bố huỷ bỏ mọi thứ pháp luật của chế độ thực dân phong kiến, hủy bỏ mọi quyền lợi kinh tế, cùng các chính sách, thiết chế văn hoá, xã hội của Pháp, Nhật và bè lũ tay sai. “Từ nay nước nhà được độc lập, nhân dân được sống tự do, mọi người dân hãy đoàn kết chung quanh Mặt trận Việt Minh, ủng hộ Chính phủ nhân dân cách mạng lâm thực chương trình của Mặt trận,quyết bảo chính quyền đã giành được và tiến lên xây dựng cuộc sống ấm no, hạnh phúc.”

Ngày 18-8-1945, hàng ngàn quần chúng nhân dân đã mít tinh trọng thể ở sân vận động Thị xã Hà Tĩnh, chào mừng sự ra đời của Chính phủ nhân dân cách mạng lâm thời tỉnh Hà Tĩnh. Đến ngày 28-8-1945, Hội nghị Việt Minh toàn tỉnh họp quyết định đổi ủy ban khởi nghĩa tỉnh Hà Tĩnh thành ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời tỉnh Hà Tĩnh. Đồng chí Trần Hữu Duyệt được bầu làm Chủ tịch .

Đồng chí Trần Hữu Duyệt sinh ngày 02-10-1906 tại làng Nhượng Bạn, một làng nhỏ của dân làm nghề chài lưới, nằm cạnh cửa biển Kỳ La xã Nhượng Bạn thuộc Tổng Lạc Xuyên, huyện Kỳ La (nay là xã Cẩm Nhượng, huyện Cẩm Xuyên).

Đồng chí Trần Hữu Duyệt - Chủ tịch UBND tỉnh đầu tiên ở Hà Tĩnh. Ảnh tư liệu

Bố Trần Hữu Duyệt là một nhà Nho nhưng đã gửi Trần Hữu Duyệt vào Huế theo học tại trường Côle (Trung học). Hồi còn nhỏ Đệ tam Trần Hữu Duyệt đã tham gia hoạt động trong các tổ chức cách mạng ở Huế. Năm 1927, ông chính thức trở thành Đảng viên Đảng Tân Việt. Cuối năm 1929, ông lên Đà Lạt tổ chức thành lập Chi bộ Đảng Tân Việt Liên tỉnh Ngũ Trang, (gồm các tỉnh: Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận, Gia lai, Đắc Lắc, Lâm Đồng), thuộc Kỳ bộ Nam Kỳ. Chi bộ Đảng Tân Việt Ngũ Trang do ông làm Bí thư đã nhanh chóng vận động công nhân và gây cơ sở cách mạng ở Nhà máy Đèn, Khách sạn Ba Lát, Hoả Sa. Từ Bí thư Đảng Tân Việt Ngũ Trang, ông được điều về làm Bí thư Tỉnh ủy Khánh Hoà. Ngày 3-2-1930, Đảng Cộng sản Đông Dương ra đời, Trần Hữu Duyệt trở thành Đảng viên Đảng Cộng sản Đông Dương.

Phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh phát triển mạnh mẽ; đặc biệt là từ ngày 1-5-1930. Thực dân Pháp và phong kiến Nam triều đã thực hiện cuộc khủng bố trắng vô cùng khốc liệt, phong trào đã bị dìm trong biển máu.  Trần Hữu Duyệt bị bắt ở Nha Trang và bị kết án tù chung thân. Ông bị đày lên ngục Con Tum rồi chúng chuyển ông ra giam ở nhà tù Lao Bảo (Quảng Trị). Đấy là những tháng ngày, Trần Hữu Duyệt đã vượt qua vô vàn cực hình tra tấn dã man của địch giữ vững khí tiết người Cộng sản. 

Với sự trung thành tuyệt đối với lý tưởng cách mạng, nhiệt tình thông minh trong công tác, gắn bó với phong trào quần chúng, ông là vị Chủ tịch đầu tiên của chính quyền non trẻ - chính quyền của nhân dân. Nhờ những phẩm chất trên, sau cuộc bầu cử Hội đồng nhân dân tỉnh ngày 12/7/1946, Hội đồng nhân dân tỉnh bầu ra Ủy ban Hành chính tỉnh và ông lại được bầu làm Chủ tịch.

Cuối năm 1949, ông rời Hà Tĩnh ra làm Bí thư, Chủ tịch ủy ban kháng chiến hành chính tỉnh Thanh Hoá. Rồi Khu ủy viên Liên Khu Bốn, đặc trách phụ trách Mặt trận Bình Trị Thiên. Năm 1954, ông là Giám đốc Sở Công thương Liên Khu Bốn. Sau đó làm Chánh Văn phòng Bộ Ngoại thương, Trưởng Ban Tôn giáo Chính phủ, Ủy viên Trung ương đoàn Chủ tịch, kiêm Tổng thư ký Mặt trận tổ quốc Việt Nam. Ông là Đại biểu Quốc hội nước Việt Nam dân chủ Cộng hoà khoá 1, khoá 2. Với những cống hiến quan trọng cho sự nghiệp cách mạng của dân tộc, ông được tặng thưởng Huân chương Kháng chiến hạng Nhất, Huân chương chống Mỹ hạng Nhất, Huân chương Độc lập hạng Nhất, Huy hiệu 50 năm tuổi Đảng.

Ngày 29-11-1986, ông đi vào cõi vĩnh hằng, hưởng thọ 80 tuổi. Cuộc đời ông vắt qua hai chế độ, trải qua nhiều biến thiên dâu bể, chịu nhiều cực khổ gian nan, nhưng ý chí cách mạng, lòng yêu nước, thương dân thì xuyên suốt cuộc đời.

Cử nghĩa hùng tâm khinh đỉnh hoạch

Trì dân, hảo đức đối giang sơn

(Nghĩa là: Làm việc nghĩa tỏ khí cao, chẳng màng chung đỉnh.

Cứu nạn dân giữ đức cả, tỏ với giang sơn¹

Linh khí quê hương, cốt cách người Nhượng Bạn đã hun đúc nên cốt cách Trần Hữu Duyệt – vị Chủ tịch của chế độ Việt Nam dân chủ Cộng hòa đầu tiên của tỉnh Hà Tĩnh.

Đ.P

_____________

1. Câu đối trong đền Văn Hiền ở làng Nhượng Bạn - Thái Kim Đỉnh dịch - Rút trong Làng cổ Hà Tĩnh, Hội VHNT; XB; 2006; tr 119.