Tượng đài Ngã ba Nghèn lịch sử   Lịch sử Cách mạng nước nhà đã khéo xếp đặt để một quãng ngắn đường đất được thử thách và vinh danh. Hai ngã ba này như hai cột mốc, hai dấu son áp triện lên khuôn ngực của một vùng quê. Để rồi người nơi xa, hay người cư ngụ hàng ngày, hễ cứ bước tới dấu tích này, không ít thì nhiều, thấy có rưng rưng một niềm cảm kích. Thời gian lùi xa, vết thương đạn bom đã liền sẹo, và ở mỗi ngã ba, thế hệ hôm nay đang nỗ lực tái hiện những gì là chiến tích bất khuất kiên cường của lớp người đi trước.    

Từ cột mốc KM 494 của Quốc lộ 1A dọc Bắc Nam, người phía Bắc đi vào thành phố Hà tĩnh 19km, người phía trong ra thành phố Vinh 31km, là Ngã ba Nghèn. Rôì từ ngã ba Nghèn rẽ lên tỉnh lộ 6 theo hướng Tây gần 9 km, chính xác 8.400m là Ngã ba Đồng lộc  Những thông số kỹ thuật khô khan, những bức phù điêu, các cụm tượng đài bằng đá và xi măng cốt thép hôm nay đang cố kết tại hai ngã ba này, dẫu đã gắng sức mình nhưng chẳng thể kể hết được với bạn về nhưng gì đã xẩy ra ở đây từ những thập kỷ, thế kỷ trước. Và, xa hơn nữa về lịch sử lâu đời của một miền quê.
Trăm năm bia đá thì mòn, nhưng cứ vào bia miệng thì biết Nghèn là một tiếng Nôm cổ chỉ một vùng đất cổ, giống như Đạu, Lù, Vùn ..vv trên đất Can lộc. Theo nhà địa phương học Võ Hồng Huy thì nguyên xưa, mỗi địa danh như thế đều mang một nghĩa cụ thể của nó. Nhưng chắc là do lâu đời nên đã thất truyền, người thời nay không hiểu được nghĩa gốc. Khi có chữ Hán, để đưa vào văn bản, Nghèn được phiên thành Nghiện hoặc Ngạn. Tuy gần đồng âm nhưng nghĩa đen thì khác hẳn nhau. Nghiện là cái nghiên, ngạn là cái bờ. Rồi Nghiện đi vào địa danh : Nghiện sơn hoặc Ngạn sơn là chỉ núi Nghèn, Nghiện thủy hay Ngạn thủy là chỉ sông Nghèn. Dẫu là Nghiện hay Ngạn thì người nay đều quy về Nghèn. Độc một âm tiết. Một âm tiết cổ sơ đã gợi lên cho người sau tìm về gốc tích.
     
Năm 1976, các nhà khảo cổ học đã phát hiện được di chỉ hậu kỳ đá mới ở Nam sơn Thị trấn Nghèn. Như vậy, đây đã từng là một địa điểm của người tiền sử sinh sống cách nay gần 5000 năm. Một vùng đất mà người xưa đã trụ bám kiên cường, để lại từ lời ăn tiếng nói tới những hình tích, hành trạng mà đắp nên một tầng dày văn hóa, viết nên pho sử đất Nghèn.     

  Núi Nghèn không cao nhưng từng có một tháp 9 tầng kì vĩ, được xây cất cùng lúc với chùa Nghèn mang dấu ấn kiến trúc theo phái Tiểu thừa. Giờ đây, tháp không còn nhưng cổ sử hãy còn giữ dấu:      

   Sách Nghệ an cổ tích lục chép về Cửu diện tháp cao 100 thước ta ( khoảng 40 mét ? TĐT ) và ngôi chùa trên đỉnh đồi Nghèn như sau :.. Vua Lý Thái Tôn ( 1028- 1054 ) trong một chuyến Nam tuần, tạm nghỉ chân núi Nghèn. Một đêm nọ nhà vua nằm mộng thấy đức Quan Âm Bồ Tát ban cho y bát. Tỉnh dậy, nhà vua truyền xây cất ngay ngôi tháp này…Năm Cảnh Hưng thứ 35 ( 1774 ), vào một đêm hè, trời không mưa gió, bỗng có một làn khói đen sì bốc lên, tự nhiên tháp đổ mà không ảnh hưởng gì đến chùa và các sư sãi..         

Ở đây cũng đã từng có ngôi đền Tam tòa thờ Uy Minh vương Lý Nhật Quang cùng hai vị được phối thờ quê Hà tĩnh. Điều đáng nhớ không phaỉ ở chỗ ngôi đền thờ một vị vương nhà Lý sớm nhất trên đất Hà Tĩnh, mà đáng nhớ là người chủ trương xây đền. Đó là Tào Quận công Ngô Phúc Vạn, sinh quán ở Nghèn. Ông là con rể chúa Trịnh Tùng, con nuôi Hoàng giáp Nguyễn văn Giai. Ngoài tài cầm quân đánh giặc, xây đền đài miếu mạo cho con cháu đời sau biết ân đức tổ tông, Ngô Phúc Vạn còn nối nghiệp ông nội mình, tích lũy lương thảo để phù Lê diệt Mạc. Hơn bốn trăm năm đã qua, những tên gọi: Đồi Kho, Nhà Lẫm, Trại Ngựa, Chuồng Cỏ dân Nghèn vẫn gọi đến nay. Nhờ công tích ấy mà đất Nghèn quê ông được nhà Chúa ban cho mỹ tự : Xã tắc trảo nha- Nanh vuốt Quốc gia.        Nghèn đổi tên thành Trảo Nha từ những năm đó. Cái tên Trảo Nha có từ những năm Trịnh Nguyễn phân tranh, tới những năm đầu của Chính thể Dân chủ Cộng hòa. Để một nhà thơ họ Ngô, Đại biểu Quốc hội khóa I lấy Trảo Nha làm bút danh mà viết hàng loạt bài bút chiến đanh thép chống bọn phản động, bên cạnh các tráng ca Ngọn Quốc kỳ, Hội nghị non sông..Đó là nhà thơ Xuân Diệu.    

     Đến bây giờ thì nhà lưu niệm của thi nhân lại được đặt bên cạnh khuôn viên của Di tích Lịch sử quốc gia- nhà thờ Thái bảo Tào Quận công Ngô Phúc Vạn tại khối Phúc sơn Thị trấn Nghèn; trên đất Trảo Nha xưa .              
           Phúc sơn Nghiện Thủy đất này  
 

triệu bồi công đức phúc dày tổ tông( Họ Ngô phổ ký ) Lớp lớp những người con đất Trảo nha, người xưa người nay đã triệu bồi công đức, vun đắp cội rễ văn hóa, làm nền tảng cho truyền thống Cách mạng một vùng quê, mà tiêu biểu là cao trào Xô viết Nghệ Tĩnh 1930- 1931. Ngã ba Nghèn Hà Tĩnh cùng với Thái Lão Nghệ An làm nên đỉnh cao của phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh. Hàng trăm người dân cày nghèo khổ đã ngã xuống nơi đây. Họ đã dùng máu của mình, tô thắm lá cờ đỏ búa liềm, kêu gọi tầng lớp nghèo khổ vùng lên chống cường quyền áp bức bóc lột.  Ngã Ba Nghèn.- Sáng ngày 7 tháng 9 ( 1930 ) hơn một ngàn nông dân của 5 tổng Phù lưu, Nội ngoại, Đoài, Nga khê và Lai thạch mang theo cờ đỏ búa liềm, hô vang khẩu hiệu, rầm rộ từ các ngả đường kéo về huyện lỵ. Đúng 10 giờ, các đoàn biểu tình của các tổng đã kéo tới đông đủ ở phía bắc cầu Nghèn. Nhứng người lãnh đạo chia lực lượng quần chúng làm hai bộ phận…Khi bộ phận thứ hai tiến vào huyện đường, tri huyện Trần Mạnh Đàn cùng nha lại , lính lệ theo cổng hậu chạy trốn.. Trong những ngày sôi động đó, nhiều làng trong huyện, khẩu hiệu hô vang, cờ đỏ rợp trời, bọn địa chủ đóng cửa, bọn cường hào, chức dịch ở nông thôn không dám ra đình làng. Hơn một tháng không có quan cai trị ở huyện đường..(  Lịch sử Đảng bộ huyện Can lộc )    Tri huyện Trần Mạnh Đàn trốn chạy, bỏ nhiệm sở hàng tháng trời, địch phái Trần Mậu Trinh tới Can lộc làm tri huyện và đưa tên đồn trưởng người Pháp cùng 40 lính Lê dương ra lập đồn binh tại Nghèn để đàn áp quần chúng. Không ai rõ Trần Mạnh Đàn chạy về đâu, chỉ biết sau này trong kho sách chữ Hán của Thư viện Hà Tĩnh còn lưu lại bản phong thổ ký huyện Can Lộc ghi rõ : Bảo Đại năm thứ 5, hạ tuần tháng 5 ( 6/ 1930) Tri huyện Trần Mạnh Đàn phụng chuyết soạn. Bản phong thổ này được soạn để giúp Khâm sứ Trung kỳ hoạch định chính sách cai trị. Điều kỳ thú là tháng 6 sách hoàn thành thì chưa đầy 3 tháng sau, tác gia chủ biên đã phải cuốn gói. Hóa ra, nghiên cứu kỹ về Đất và Người Can lộc, hoạch định chính sách cai trị chẳng thấy đâu mà nỗi sợ hãi về một vùng đất thiêng- người tuấn kiệt thì cứ mồn một. Riêng trong tiết về nhân vật chí, sau khi điểm hết từ Sử Hy Nhan, Đặng Tất, Đặng Dung, Bùi Cầm Hổ, Mai Đức Bá, Ngô Cảnh Hữu, Nguyễn Cận, Nguyễn Văn Long, Nguyễn văn Lân, Nguyễn Văn Giai, Dương Trí Trạch, Hà Tông Mục, Lê Sỹ Triêm, Phan Kính, Nguyễn Huy Oánh, Trần Uông, Nguyễn Thiếp, Mai thế Qúy…viên tri huyện cử nhân Hán học này đã khảo tả rất tường tận về hành trạng người con gái quê ở Trảo nha mà ngôi đền hiện còn sát chân lị sở: -Phan Thị Thuấn người xã Trảo Nha thuộc tổng Đoài. Bà là vợ lẽ Ngô Cảnh Hoàn- tướng của triều Lê. Năm 1786, quân Tây Sơn đánh vào thành Thăng Long. Ngô Cảnh Hoàn bị tử trận ở bến Thúy Aí trên sông Nhị Hà. Bà được tin cáo phó, không tỏ đau buồn. Mọi người hỏi, bà đáp : Chết vì nước là chết vinh, can chi mà phải đau buồn. Rồi cùng người nhà tới chỗ tử trận của Ngô Cảnh Hoàn, lập đàn tế tại đây xong, bà dặn người nhà: Ta chết chỉ muốn thi thể ta được gần ông nhà, cùng chìm xuống nơi đáy nước, xin đừng vớt thi hài ta đi nơi khác. Nói xong, bà ung dung tự vẫn. Năm ấy bà mới 20 tuổi. Người đương thời thương xót và kính trọng, làm thơ phúng điếu nhiều, có câu còn ghi lại:                        
     Nhị Hà phong trích cương thường lệ                       
      Thúy Aí ba đào tiết nghĩa nhân.                         
    ( Gươm giáo ở sông Nhị Hà thấm giọt lệ cương thường      

Ngã ba đông lộc ngày nay