Tượng Hồ Tùng Mậu tại Khu du lịch Thiên Cầm, Hà Tĩnh

Tại Khu du lịch Thiên Cầm, tỉnh Hà Tĩnh có một quảng trường đặt bức tượng bán thân nhà cách mạng Hồ Tùng Mậu (1896 - 1951) và một con đường nằm ở khu vực trung tâm mang tên ông. Sở dĩ có việc này bởi tại đây, vào những ngày đầu tháng 02 năm 1946, Xứ ủy Trung kỳ đã quyết định chọn Thiên Cầm làm nơi đóng quân của Trường Quân chính Chiến khu 4 (tiền thân của Trường Quân sự Quân khu 4 ngày nay) và cử cụ Hồ Tùng Mậu, Chủ tịch Ủy ban kháng chiến hành chính Khu 4, Chính ủy kiêm Khu trưởng Khu 4 (nay là Quân khu 4), giữ nhiệm vụ Hiệu trưởng kiêm Chính ủy nhà trường.

Ngày 15 tháng 10 năm 1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh thành lập lực lượng vũ trang Chiến khu 4. Để từng bước xây dựng lực lượng cán bộ lãnh đạo, chỉ huy và hệ thống cơ quan chỉ đạo công tác quân sự ở các cấp, ngày 23 tháng 11 năm 1945, Xứ ủy Trung kỳ đã thành lập Trường Quân sự Xứ ủy Trung kỳ tại thành phố Huế và mở khoá đào tạo cấp tốc cho 200 cán bộ đại đội, trung đội trong vòng hai tháng nhằm cung cấp lực cho lực lượng vũ trang trong chiến khu. Để phù hợp với tình hình và đặc điểm của công tác quân sự, sau khi được Trung ương Quân ủy đồng ý, ngày 11 tháng 02 năm 1946, Xứ ủy Trung Kỳ quyết định đổi tên Trường Quân sự Xứ ủy Trung kỳ thành Trường Quân chính Chiến khu 4 và chuyển trường từ Huế ra đóng tại xã Nhượng Bạn¹, huyện Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh (nay là xã Thiên Cầm, tỉnh Hà Tĩnh).

Trong bối cảnh đầu năm 1946, địa bàn các tỉnh Trị - Thiên đang bị thực dân Pháp ráo riết đánh chiếm thì việc lựa chọn Thiên Cầm, Nhượng Bạn làm nơi đứng chân của một trường huấn luyện quân sự là phù hợp, thể hiện sự nhạy bén của Bộ Chỉ khu Chiến khu lúc bấy giờ. Toàn bộ hệ thống nhà nghỉ mát do người Pháp xây dựng từ đầu thế kỷ dưới chân núi Thiên Cầm để phục vụ đội ngũ công chức, viên chức người Pháp làm việc tại Hà Tĩnh, sau này được người Nhật biến thành khu đồn bốt xây thêm vọng gác và bờ rào kẽm gai xung quanh, được nhà trường sử dụng làm bản doanh. Vị trí đóng quân phía Tây là ngọn núi Thiên Cầm và vùng đất trồng lúa của người dân xã Kỳ La (nay thuộc xã Thiên Cầm); phía Đông và phía Bắc giáp với biển Đông, nhìn xa xa là đảo Bơớc và đảo Én; phía Nam là cửa Nhượng và xã Nhượng Bạn, một trung tâm buôn bán sầm uất, vừa là một địa danh giàu truyền cách mạng của tỉnh Hà Tĩnh. 

Biên chế ban đầu của nhà trường có Ban Giám hiệu, bộ môn chính trị và bộ môn quân sự chung. Đội ngũ giáo viên giảng dạy chính trị hầu hết là cán bộ của Xứ ủy, các giáo viên giảng dạy bộ môn quân sự gồm các đồng chí Trần Quế, Nguyễn Kim, Lê Trung… được điều động từ Trường Quân chính Kháng Nhật và một số sĩ quan quân đội Nhật, Pháp sau khi được vận động, giác ngộ và một số giáo viên thuộc Trường Quân sự Bát Nhất – Trung Quốc. Ngoài ra, 10 nữ dân quân du kích xã Nhượng Bạn cũng được tuyển chọn tham gia công tác hỗ trợ thầy trò nhà trường.

Những ngày đầu ở Thiên Cầm, Trường Quân chính Chiến khu 4 đối mặt với rất nhiều khó khăn, thiếu thốn, Ban Giám hiệu đã liên hệ với chính quyền xã Nhượng Bạn và xã Kỳ La để mượn nhà dân cho học viên ở, học tập, tuyển thêm nhân viên phục vụ. Thầy trò nhà trường nhận được sự cưu mang, đùm bọc và thương yêu của nhân dân địa phương lân cận, đặc biệt là xã Nhượng Bạn. Dù mới trải qua nạn đói khủng khiếp trong năm 1945 nhưng người dân Nhượng Bạn luôn sẵn lòng nhường cơm sẻ áo như tích góp lương thưc, thuốc men, chăn màn, áo quần mang lên ủng hộ nhà trường. Dân biển Nhượng Bạn mang cá tôm đánh bắt được lên cung cấp cho cán bộ, giáo viên, học viên nhà trường. Cụ Bùi - một người chuyên làm nghề buốc thuốc chữa bệnh ở xã Kỳ La không chỉ cấp thuốc chữa bệnh khi thầy trò bị ốm đau mà còn tham gia công tác quản lý tại trường một thời gian. “Nhân dân Nhượng Bạn, huyện Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh coi bộ đội Trường Quân chính Chiến khu như con đẻ, trở thành nguồn động viên tinh thần và vật chất giúp đỡ trường hoàn thành khóa học đầu tiên”².

Người dân Nhượng Bạn còn lưu giữ những ký ức đẹp về cụ Hồ Tùng Mậu, người lãnh đạo hết sức bình dị, gần gũi và thân tình. Mặc dù hết sức bận rộn với công việc nước nhưng khi về công tác tại Trường Quân chính Chiến khu 4, cụ Hồ Tùng Mậu thường đi kiểm tra đời sống lao động sản xuất và sẵn sàng chiến đấu của nhân dân. Khi thấy cụ Hồ Tùng Mậu ngồi trên yên ngựa, người dân, đặc biệt là các thiếu nhi reo vui, vẫy tay chào và hát đồng giao: “Nhong nhong ngựa ông đã về; Cắt cỏ Bồ Đề cho ngựa ông ăn”, cụ dừng ngựa bước xuống tươi cười chào hỏi mọi người và xoa đầu từng cháu nhỏ.

Ngày 17 tháng 6 năm 1946³, một tàu chiến của quân Tưởng (quân đội Trung Hoa dân quốc) thực hiện âm mưu đánh chiếm cửa biển và xâm nhập địa bàn xã Nhượng Bạn. Sau khi nhận được tin báo, Hiệu trưởng Hồ Tùng Mậu đã lệnh cho cán bộ, học viên nhà trường nhanh chóng phối hợp với lực lượng dân quân du kích Nhượng Bạn tổ chức 5 thuyền đánh cá, mỗi thuyền bố trí 3 học viên và 2 dân quân thực hành bao vây tàu địch với sự yểm trợ của hỏa đại liên Mácxim được bố trí trên bờ. Trận đánh do ta chủ động tiến công ngay từ đầu nên địch hoảng hốt tháo chạy. Kết quả ta không diệt được tàu địch, mặc dù có sự phối hợp các lực lượng nhưng do còn thiếu kinh nghiệm đánh tàu nên địch chống trả quyết liệt và rút ra khỏi vòng vây của ta rất nhanh chóng. Địch bị chết 2 tên và một số khác bị thương, phía ta dân quân du kích Võ Đa hi sinh trên biển. Sau trận đánh, nhà trường tổ chức rút kinh nghiệm, nghiêm túc kiểm điểm cách tổ chức chiến đấu, sớm bộc lộ lực lượng và hỏa lực khiến địch phát hiện được ý đồ của ta. Qua trận đánh này, đội ngũ cán bộ, học viên nhà trường được đem những nội dung lý thuyết vào thực địa, điều quan trọng nhất là cán bộ, chiến sĩ đã thể hiện tinh thần chiến đấu dũng cảm, sẵn sàng hy sinh tính mạng để bảo vệ địa bàn, tài sản và tính mạng của nhân dân. Trận chiến đấu diễn ra trong thời gian ngắn nhưng khẳng định mối quan hệ máu thịt giữa quân đội và nhân dân. Lực lượng dân quân du kích Nhượng Bạn đã kịp thời phát hiện và báo tin, đồng thời có mặt kề vai sát cánh với cán bộ, chiến sĩ nhà trường. Sau đó ba ngày, Trường Quân chính Chiến khu 4 đã nhận được điện chúc mừng Chủ tịch Kháng chiến Ủy viên hội Võ Nguyên Giáp.

Các học viên tốt nghiệp khoá 1 đến khoá 4 của Trường Quân chính Chiến khu 4 học tại Thiên Cầm đã được điều động về tiếp tục chỉ huy các chi đội Vệ quốc quân của lực lực vũ trang Chiến khu 4. Sau này có nhiều đồng chí đã trở thành sĩ quan cấp cao, nắm giữ các chức vụ lãnh đạo, chỉ huy của Bộ Quốc phòng, các quân khu, quân đoàn, quân chủng như Thượng tướng Trân Sâm, Thiếu tướng Hoàng Đan, Đại tá Lê Văn Thiêm, Đại tá Nguyễn Tâm Thưởng, Đại tá Nguyễn Tâm Trinh…

Ngày 19 tháng 12 năm 1946, kháng chiến toàn quốc bùng nổ, cũng trong thời gian này, cuộc chiến đấu của quân và dân Chiến khu 4 diễn ra hết sức quyết liệt, nhất là tại địa bàn thị xã Vinh và thành phố Huế. Tại khu vực Thanh – Nghệ - Tĩnh, nhân dân nghiêm chỉnh chấp hành chủ trương tiêu thổ kháng chiến, các lực lượng vũ trang và dân quân du kích vận động nhân dân tản cư từ các đô thị về nông thôn và huy động lực lượng thanh niên tình nguyện lên đường kháng chiến. Những trục giao thông lớn, huyết mạch và địa bàn các làng ven biển từ Thanh Hóa đến Hà Tĩnh địch thường xuyên tổ chức các cuộc tập kích, càn quét. Xét thấy vị trí đóng quân của Trường Quân chính Chiến khu 4 nằm gần với cửa biển Nhượng Bạn, một cửa biển trọng yếu ở Hà Tĩnh, nơi địch có thể đổ bộ đánh chiếm bất kỳ lúc nào, điều này dễ gây thiệt hại và tổn thất cho nhà trường, ảnh hưởng đến công tác đào tạo, huấn luyện của thầy, trò nên Khu ủy và Bộ chỉ huy Chiến khu 4 đã quyết định chọn đồn Cát Ngạn, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An (nay là xã Cát Ngạn, tỉnh Nghệ An) làm nơi đóng quân của Trường Quân chính Chiến khu 4. Đầu năm 1947, toàn bộ cán bộ, giáo viên nhà trường chia tay bà con nhân dân vùng biển Nhượng Bạn và Kỳ La để di chuyển đến địa điểm đóng quân mới.

Toàn cảnh Cẩm Nhượng. Ảnh: Nguyễn Thanh Hải

Trong gần 80 năm xây dựng và trưởng thành, có đến 8 lần đổi tên gọi và 17 lần thay đổi nơi đóng quân, dù chỉ một năm đóng chân tại Thiên Cầm - địa danh gắn liền với những trầm tích lịch sử của vùng đất Hoan Châu xưa và Nghệ - Tĩnh ngày nay, nhưng đây là thời gian để lại nhiều kỷ niệm sâu sắc, đáng nhớ trong biên niên sử của Trường Quân sự Quân khu 4. Điều này cũng góp phần làm giàu thêm truyền thống yêu nước và cách mạng của Nhân dân xã Thiên Cầm, tỉnh Hà Tĩnh, vững tin cùng cả nước bước vào kỷ nguyên vươn mình của dân tộc./.

___________________

1. Lúc bấy giờ khu vực núi Thiên Cầm vẫn được xem thuộc xã Nhượng Bạn (nay thuộc xã Thiên Cầm), các tư liệu do của Trường lưu giữ đều ghi là Trường ra đời tại xã Nhượng Bạn, chính vì vậy một số tài liệu còn ghi là Trường Quân chính Nhượng Bạn.

2. Bộ Tư lệnh Quân khu 4, Lịch sử Trường Quân sự Quân khu 4 (1946 - 2016), Nxb Quân đội Nhân dân, Hà Nội – 2016, tr21.

3. Về thời gian diễn ra trận đánh nhiều tư liệu ghi chép còn khác nhau. Cuốn Lịch sử Đảng bộ xã Cẩm Nhượng (1930-1945) xuất bản tháng 1/2005 ghi là ngày 17/7/1946; cuốn Lịch sử Quân sự Quân khu 4 (1946-2016), sđd ghi là ngày 17/6/1946. Trong khi đó, hiện nay ông Lê Xuân Huệ ở đường Võ Đa, thôn Hải Nam, xã Thiên Cầm (người đang thờ liệt sĩ Võ Đa) cho biết ngày giỗ của liệt sĩ Võ Đa là ngày 06/6 âm lịch hàng năm, nếu đổi sang dương lịch là ngày 04/7/1946