GS Nguyễn Từ Chi

Tôi nhớ năm 1996, khi quyển sách Góp phần nghiên cứu văn hóa và tộc người của nhà khoa học Nguyễn Từ Chi được in xong, trước khi đóng bìa, GS Trần Quốc Vượng (1934-2005) cùng chúng tôi mang bản in chưa đóng quyển, còn là những tờ rời, xuống tận mộ bác ở nghĩa trang Văn Điển đốt, cùng rưới rượu trắng quanh mộ bác. Khi ấy, GS Trần Quốc Vượng, người bạn thân thiết của bác, cầm chai rượu trắng, rưới nhẹ nhàng quanh mộ và nói: thân cát bụi lại trở về cát bụi, anh Từ ơi, tác phẩm của anh, công trình của anh, chúng tôi hoá để chúng theo anh. Nhưng tên tuổi của anh ở lại dương gian mãi mãi, những quyển sách, những bài báo của anh mãi mãi tồn tại trên cõi đời này. Thời gian trôi nhanh lắm là câu nói của nhà khoa học Nguyễn Từ Chi (Trần Từ) mà các đệ tử gọi thân thiết, kính trọng là cụ Từ do anh Lê Hồng Lý nhớ và viết trong bài Nhớ những lời dặn… Không may mắn như các anh Trần Lâm Biền, Ngô Văn Doanh, Bùi Khởi Giang, Nguyễn Duy Thiệu gắn bó với bác Từ nhiều năm, tôi gắn bó với bác Từ (nhà khoa học Nguyễn Từ Chi) từ cuối năm 1990 đến ngày bác Từ dời cõi tạm, về thế giới người hiền: ngày 15 tháng 10 năm 1995. Năm tháng qua đi, thế mà đã 30 năm bác Từ không còn ở cõi trần, nhiều chuyện cuộc đời thì tôi đã quên, nhưng chuyện về bác Từ thì tôi không quên và luôn nhớ, xin kể ở đây, có thể không giống với chuyện về bác Từ mà tác giả nào đó đã kể và đưa lên facebook của họ.       

Khi về công tác tại Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, tôi sinh hoạt chi bộ Đảng cùng bác Từ.Tôi nhớ có lần bác Từ kể: khi ấy đang ở một đơn vị, năm 1946 thì phải, sau trận đánh thắng đồn Pháp, ông chỉ huy bảo tôi đứng trước hàng quân rồi ông ấy nói rằng, từ hôm nay, đồng chí Nguyễn Từ Chi là hội viên Hội nghiên cứu chủ nghĩa Mác ở Đông Dương, sau năm 1951: tôi là đảng viên Đảng Lao động Việt Nam, giờ là đảng viên Đảng cộng sản Việt Nam. Năm năm cùng sinh hoạt chi bộ với bác, tôi biết bác Từ Chi là người luôn nghiêm túc. Họp chi bộ, ít khi bác vắng mặt, vắng mặt là báo cáo chi bộ dù bác là cán bộ nghỉ hưu rồi. Là đảng viên, nhưng bác chọn cách sống chỉ làm công việc chuyên môn. Quan trường là chốn bác không lui tới, không nhận chức vụ nào, cả chức tổ phó. Bác cũng nhắc nhở tôi việc này. Sự kiện in đậm trong tôi và chả bao giờ tôi quên là đầu năm 1991, Viện văn hoá nghệ thuật Việt Nam đại hội đảng bộ, anh Trần Tuy (1942-2019), khi ấy là bí thư chi bộ tạp chí giới thiệu tôi tham gia Ban chấp hành đảng ủy viện. Tại đại hội, qua bầu cử, tôi trúng ban chấp hành đảng ủy viện, theo lẽ thường, về chi bộ tạp chí, tôi sẽ là bí thư chi bộ, nhưng khi họp chi bộ, bác Từ Chi bảo: đồng chí Bền chỉ làm đảng ủy viên của Viện thôi, không kiêm nhiệm, bí thư chi bộ tạp chí nên là người khác, vì anh Bền còn trẻ, cần phải dành thời gian cho việc học, trước mắt học cho xong các chứng chỉ phó tiến sĩ, rồi còn viết luận án để bảo vệ. Thực tình, khi ấy tôi choáng, nhưng về sau trên đường học tập và nghiên cứu văn hóa, tôi càng thấy đúng và biết ơn bác.

Sau năm 1954, về Hà Nội, nhận công tác ở Thông tấn xã Việt Nam, từ năm 1957 đến năm 1960, bác Từ vào học khoa Lịch sử của Trường Đại học Tổng hợp nay là Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn. Trải qua công tác ở các cơ quan khác nhau, năm 1972, bác về công tác tại Viện Nghiên cứu nghệ thuật Việt Nam cùng các vị Hồ Sĩ Vịnh (1933-2024), Nguyễn Phúc (1928-2005), Trần Tuy làm nội san Thông báo nghệ thuật. Thế là bác Từ làm việc tại cơ quan báo chí này cho tới khi nghỉ hưu năm 1988, tất cả là 17 năm, nhưng sinh hoạt đảng của bác vẫn tại chi bộ của tạp chí đến khi bác mất. Tôi luôn nhớ Tạp chí Nghiên cứu Văn hóa Nghệ thuật và bác Từ gắn bó sâu sắc. Khi về công tác tại tạp chí này, tôi được nghe anh Trần Tuy, Phó Tổng biên tập kể: đã làm văn bản đề nghị cho bác tăng hai bậc lương trước khi làm thủ tục nghỉ hưu. Tôi nhớ đầu năm 1995, bác bị bệnh, anh em cán bộ tạp chí Văn hóa Nghệ thuật cùng bác Tuất, vợ bác thay nhau trông nom bác khi nằm chữa trị tại bệnh viện Hữu Nghị Việt Xô, bởi bác là cán bộ hưu trí của tạp chí này và hai bác không có con. Ngày 15/10/1995, bác mất, Bộ Văn hóa Thông tin thành lập Ban tang lễ gồm 15 vị đại diện các cơ quan như Bộ Văn hóa Thông tin, Trung tâm Khoa học xã hội và nhân văn quốc gia, Đại học Quốc gia Hà Nội, Hội văn nghệ dân gian Việt Nam, Hội sử học Việt Nam, Viện Sử học, Viện Dân tộc học, cả Tổng Biên tập và Phó Tổng Biên tập Tạp chí Văn hóa nghệ thuật tham gia Ban tang lễ¹. Cũng chính tạp chí Văn hóa nghệ thuật làm văn bản xin kinh phí của Bộ Văn hóa Thông tin, phối hợp với Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin biên tập để xuất bản quyển sách Góp phần nghiên cứu văn hóa và tôc người² của bác Từ. Có thể nói, đây là lần đầu tiên các công trình khoa học của nhà khoa học Nguyễn Từ Chi ra mắt bạn đọc như một toàn tập với sự sưu tập của các vị Nguyễn Chí Bền, Trần Lâm Biền, Ngô Văn Doanh, Nguyễn Duy Thiệu, Lê Hồng Lý, Nguyễn Quốc Tuấn (1957-2019), Nguyễn Minh San. Bìa sách do họa sĩ Trần Tuy thiết kế rất đẹp, khoa học. Cùng với phần công trình khoa học của bác Từ, anh em còn đưa vào các bài viết về bác Từ ở phần hai: Trong tình cảm đồng nghiệp với các bài của các tác giả như Georger Condominat (1921-2011), Đặng Nghiêm Vạn (1930-2016), Phan Ngọc (1925-2020), Trần Lâm Biền, Ngô Văn Doanh, Nguyễn Duy Thiệu…

Năm 1996, giỗ bác đầu Từ, và các năm sau, anh em ở Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật như Trần Lâm Biền, Nguyễn Chí Bền cùng các anh Nguyễn Duy Thiệu, Ngô Văn Doanh, Lê Hồng Lý, Nguyễn Quốc Tuấn gặp nhau tại nhà bác ở 20 Nguyễn Thượng Hiền để làm giỗ bác Từ.

Năm 1999, từ những đánh giá của các nhà khoa học trong nước và nước ngoài về các công trình khoa học của bác Từ, anh chị em ở Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật thực hiện công việc làm hồ sơ để trình các cấp truy tặng giải thưởng Hồ Chí Minh cho bác. Tổng biên tập Nguyễn Chí Bền lấy 04 quyển sách: Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ; Hoa văn Mường, nhận xét đầu tay; Hoa văn các dân tộc Giarai-Bana, Người Mường ở Hòa Bình, photocopi, nộp cho Hội văn nghệ dân gian Việt Nam để Hội xem xét trình lên các cấp có thẩm quyền xin giải thưởng Hồ Chí Minh. Kết quả, năm 2000, bác Nguyễn Từ Chi được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh (đợt 2) về văn học nghệ thuật. Trước khi bác Từ được nhận giải thưởng Hồ Chí Minh, anh em ở Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật đã làm các văn bản trình các cấp có liên quan khi sang cát cho bác. Anh Nguyễn Văn Nhượng, khi ấy là trường phòng hành chính của Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật đã cố gắng rất nhiều trong việc lo các thủ tục để  khi sang cát, an táng bác tại khu A của Nghĩa trang Văn Điển. Vì vậy, khi sang cát, mộ bác Từ được đặt tại Khu A của Nghĩa trang Văn Điển, và chúng tôi còn làm sẵn cả mộ của bác gái bên cạnh mộ bác. Bởi bác và bác Tuất, người vợ bác đưa từ châu Phi về, không có con. Vậy là, anh em ở Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật rất có trách nhiệm và sống nghĩa tình với một nhà khoa học từng công tác tại tạp chí 17 năm.

Tôi nhớ năm cuối năm 1995, khi biên tập quyển sách Góp phần nghiên cứu văn hóa và tôc người, tôi nhận được bài Anh Từ Chi, con người “ngoài lề” của Phó Giáo sư Phan Ngọc. Bài viết kể nhiều chuyện của hai vị phó giáo sư, tôi thú vị với hai chữ “ngoài lề,” chia xẻ cách dùng từ của Phó Giáo sư Phan Ngọc. Sau này đọc bài Bên lề bối cảnh: Nguyễn Từ Chi (1925-1995) và một nền dân tộc học khác biệt ở Việt Nam xã hội chủ nghĩa (The Margin Contextualized: Nguyễn Từ Chi (1925-1995) and an Alternative Ethnography in the Socialist Vietnam) của TS Trương Huyền Chi công bố ở nước ngoài, tôi càng thú vị với cách giải thích chữ ngoài lề của TS Trương Huyền Chi: “Nguyễn Từ Chi (1925-1995), một nhà nhân học lỗi lạc nhưng có lẽ là người gây nhiều tranh cãi nhất, người đã chọn sống bên lề cuộc sống học thuật ở Hà Nội trong suốt thời gian đó”. Cho đến giờ, một số người hay dẫn hai chữ ngoài lề của Phó Giáo sư Phan Ngọc để bảo bác Từ Chi ngoài lề chính trị, bị gạt ra ngoài công sở. Tôi hiểu để theo đuổi sự nghiệp nghiên cứu khoa học, bác Từ chọn sự ngoài công sở của các viện nghiên cứu vấn đề ấy. Hình như, mỗi cơ quan nghiên cứu, bác chỉ làm chừng 2 đến 3 năm là cùng. Năm 1960, tốt nghiệp đại học, bác về công tác tại Viện Sử học, từ năm 1963 đến năm 1966, bác về công tác tại Viện Mỹ thuật thuộc Bộ Văn hóa, rồi năm 1966, bác về công tác tại Tổ dân tộc học, tiền thân của Viện dân tộc học bây giờ. Chả có viện nghiên cứu nào giữ chân bác Từ được lâu. Cơ quan bác công tác lâu nhất là Tạp chí Nghệ thuật, sau là Nghiên cứu Văn hóa nghệ thuật rồi Văn hóa Nghệ thuật, từ  năm 1972 đến năm 1988. Tôi nhớ bác Từ đôi lần bảo tôi: anh muốn nghiên cứu chuyên ngành nào đừng ở các viện nghiên cứu, trong biên chế của viện nghiên cứu chuyên ngành đó. Anh Đỗ Lai Thúy, từng nhớ  lời trao đổi của bác Từ “Nếu anh làm dân tộc học thì tốt nhất đừng ở viện Dân tộc học, mà nên ở một cơ quan nào đó ít nhiều có liên quan đến dân tộc học, để rồi làm dân tộc học như một nghề tay trái… Nhưng điều cốt tử là ở đâu anh cũng phải kiên trì làm việc của mình”.

Tôi lại nhớ năm 1993, khi ấy Trung tâm Khoa học xã hội và nhân văn quốc gia tổ chức hội thảo khoa học quốc tế Lễ hội cổ truyền trong đời sống xã hội đương đại, bác Từ mặc một bộ quần áo có phần luộm thuộm, khoác một cái túi hình như của người Mường đến dự. Nhưng khi tiếp xúc với các nhà khoa học, bác lại rất lịch lãm. Không chuyên nghiên cứu về lễ hội cổ truyền, nhưng bài viết về trò diễn trong lễ hội cổ truyền của bác Từ lại rất sâu sắc, khiến nhiều vị nghiên cứu về lễ hội cổ truyền trích dẫn.

Có thể tôi còn nhớ nhiều chuyện về bác, của bác Từ, khó mà kể hết.Với tôi, trong sâu thẳm ký ức, những chuyện về bác Từ, nhà khoa học Nguyễn Từ Chi luôn hằn vết đậm. Có việc gì đó mà tôi làm được với bác Từ là trách nhiệm của người học trò mà tri thức học được không ở giảng đường nhưng cũng là tấm lòng của một kẻ hậu sinh với vị tiền bối, một nhà dân tộc học, nhà văn hóa học lỗi lạc của Việt Nam, gắn bó với Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật./.

  Hà Nội, 15-19/10/2025

 N.C.B

_________________

1. Nguyễn Từ Chi, Góp phần nghiên cứu văn hóa và tộc người, Nxb Văn hóa Thông tin và Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật xuất bản, Hà Nội, 1996, tr.571.

2. Nguyễn Từ Chi, Góp phần nghiên cứu văn hóa và tộc người, Sách đã dẫn