Văn học thiếu nhi là một nguồn mạch quan trọng góp phần hợp thành dòng chảy của văn học cách mạng. Từ những khúc đồng dao, truyện cổ tích, truyền thuyết, thần thoại lượm lặt trong dân gian cho đến những bài thơ, truyện ngắn, được các nhà văn, nhà thơ sáng tác, luôn là món ăn tinh thần không thể thiếu bồi đắp tâm hồn và trí tuệ cho cho tuổi thơ nhiều thế hệ. Cũng giống như cả nước, mặc dầu có manh nha từ trước, nhưng ở Hà Tĩnh, văn học thiếu nhi chỉ phát triển mạnh sau CM tháng Tám, đặc biệt sau ngày đất nước thống nhất năm 1975. Kể từ ngày thành lập Hội năm 1969, trong thời kỳ hợp tỉnh cũng như tách tỉnh sau này, chúng ta chứng kiến sự xuất hiện liên tục, bền bỉ của đội ngũ tác giả viết cho các em như Thái Kim Đỉnh, Xuân Hoài, Đức Ban, Tùng Bách, Lê Duy Phương, Phan Duy Đồng, Phan Đức Toản, Hoàng Văn Hóa, Phan Trung Hiếu, Nguyễn Ngọc Phú, Phạm Quỳnh Như, Thái Vĩnh Linh, Nguyễn Văn Thanh, Như Bình, Nguyễn Bá Linh, Nguyễn Sinh, Bùi Quang Thanh, Nguyễn Trọng Bính, Trần Quỳnh Nga, Lê Sỹ Thạc, Dương Thế Võ, Nguyễn Minh Huyền, Lê Thị Xuân, Nguyễn Thị Hằng... Về văn xuôi, một số tác giả đã có các tập sách truyện riêng dành cho các em như: Thái Kim Đỉnh với tập truyện dân gian “Cá gáy hóa rồng”, Nhà văn Đức Ban với Hoa cúc vàng - NXB Kim Đồng, 1987, Những tiếng chim- NXB Thuận Hóa, 1986;  Nhà văn Phan Trung Hiếu với các tập Giấc mơ bong bóng (Hội Văn nghệ Hà Tĩnh, 1994), Vườn đất thánh -NXB Kim Đồng 2000, Chú Nhện đu bay - NXB Hội nhà văn, 2004 và Hạt nắng bé con - NXB Kim Đồng, 2009; Nhà văn Như Bình với Dòng sông một bờ - NXB Kim Đồng, 2001; Nhà văn Trần Hậu Thịnh với tập Thời nông nổi – NXB Hồng Đức, 2011; Nhà văn Nguyễn Văn Thanh với Nhạc đồng quê - NXB Kim Đồng, 2018; Nhà văn Trần Quỳnh Nga với tập truyện Vùng tây Ra đi ô năm 2022; Nữ tác giả Lê Thị Xuân với Vượt qua số phận - NXB Hội nhà văn, 2024...Dù là đồng thoại hay truyện sinh hoạt, viết cho các em hay viết về các em, các tác giả đã sáng tạo nên những những câu chuyện dễ thương với những trang viết hồn nhiên, trong sáng, giàu trí tưởng tượng và đậm đà chất thơ, thổi vào tâm hồn các em những ngọn gió lành, tạo hiệu ứng mỹ cảm trong trẻo trong tâm hồn độc giả, truyền cho các em một tình yêu, cách ứng xử đối với thiên nhiên và cuộc sống.

Tọa đàm tập thơ “Mùa chim” của nhà thơ Nguyễn Ngọc Phú tháng 11/2013 - Ảnh: Tư liệu

Ở mảng thơ, số lượng hội viên viết cho các em tham gia đông đảo hơn. Nhà thơ Xuân Hoài có hai tập thơ Sen lên, 1985 và Những cây dù đỏ, 1992. Nhà thơ Lê Duy Phương với tập thơ (Chùm nhãn ngọt, Cây hoa vừa lên- 1989, Gửi gió cho con, 2012); Tác giả Thái Vĩnh Linh có hơn hai chục tập thơ cho thiếu nhi (Từ Mưa sao ngân hà, 1992 đến Quyển vở đồng làng 2025); Nhà thơ Phạm Quỳnh Như với Quả trong vườn, 2004, Sắc màu thiên nhiên, 2019, Trời và đất, 2023; Phan Duy Đồng với Đom đóm vườn nhà, 2005; Quê cò, 2010; Phan Duy Túc có Cánh đồng chú Cuội, 2005; Nguyễn Trọng Bính có Hát đồng dao; Nguyễn Sinh có Gió từ tay bà, 2008; Phạm Minh Huyền có Giấc mơ màu mây, 2009; Diệu Chi có Tiếng gà gáy, 2009, Nắng ấm sân trường, 2016; Nhà thơ Nguyễn Ngọc Phú với Mùa chim, 2013; Nhà văn Phan Trung Hiếu với Con chim chích chòe, 2014; Phạm Đình Phượng có Chị Gió, 2014; Nhà thơ Nguyễn Văn Thanh với Quả từ đâu ra, 2016, Mẹ cười, 2018; Nhà thơ Hạnh Loan với Khoảng trời sau cửa sổ, 2017; Dương Thế Võ có Cha mẹ và biển, 2018, Cái nắng cái mưa, 2021; Lê Sỹ Thạc có Chú mèo khoang, 2019; Nguyễn Tất Thủy có Cây bàng, 2022; Lê Thị Xuân có Tổ ấm muôn loài, 2022...Một số tác giả khác như tuy chưa có sách riêng dành cho các em như Hoàng Văn Hóa, Nguyễn Bá Linh, Phan Thế Cải, Bùi Quang Thanh, Đặng Quốc Vinh, Bùi Minh Huệ, Trần Thị Ngọc Liên, Nguyễn Thị Hằng... nhưng một số tác phẩm của họ viết cho mảng đề tài này cũng đã tạo được dấu ấn với bạn đọc nhỏ tuổi.      

Nếu tính cả những người con Hà Tĩnh xa quê có tác phẩm dành cho thiếu nhi chúng ta cần nhắc đến tên tuổi của GS Nguyễn Đổng Chi, các nhà văn, nhà thơ như Huy Cận, Đinh Xuân Tửu, Văn Linh, Nguyễn Xuân Thiều, Nguyễn Quang Thân, Dương Kỳ Anh, Tùng Bách, Lê Cảnh Nhạc,...

Các tác phẩm văn học thiếu nhi Hà Tĩnh hàng chục năm qua đã được công bố rộng rãi trên các phương tiện thông tin tin đại chúng từ TW đến địa phương. Một số tác phẩm được chọn làm ngữ liệu đưa vào sách giáo khoa, được chọn vào các tuyển tập lớn như Văn học thiếu nhi Việt Nam, các tuyển tập chọn lọc của NXB Kim Đồng, Giáo dục, Văn học hay các sách bổ trợ của NXB Giáo dục dành cho các lớp, cấp học. Năm 2006, Hội Văn nghệ Hà Tĩnh đã xuất bản cuốn Văn thơ thiếu nhi Hà Tĩnh, lần đầu tập hợp giới thiệu một số tác phẩm tiêu biểu của các tác giả ở địa phương. Nhiều tác phẩm của hội viên viết cho các em từng được trao giải thưởng của TW và Giải thưởng VHNT Nguyễn Du: Xuân Hoài, Đức Ban, Phan Trung Hiếu, Nguyễn Ngọc Phú, Quỳnh Như, Nguyễn Văn Thanh, Thái Vĩnh Linh, Phan Duy Đồng...

Điều đặc biệt của văn học thiếu nhi Hà Tĩnh chính là phần góp mặt những sáng tác của các em trong độ tuổi học trò. Nếu như trong thời kỳ Nghệ Tĩnh, chúng ta đã mở được một số trại sáng tác dành cho các em thì kể từ khi tách tỉnh đến nay, Hội liên hiệp VHNT Hà Tĩnh phối hợp với Sở GDĐT và các cơ quan hữu quan đã tổ chức thành công 13 cuộc thi Viết - Vẽ tuổi học trò dành cho các em học sinh trong toàn tỉnh. Một số cây bút trẻ được phát hiện qua các trại viết, các cuộc thi sau này đã trở thành hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, Hội viên Hội Văn nghệ tỉnh hay các nhà quản lý báo chí như Như Bình, Hạnh Loan, Trần Tú Ngọc, Hồ Minh Thông, Nguyễn Thị Duyên, Trần Đức Cường, Hoàng Thị Xuân Lý, Võ Thị Ánh Hồng, Lê Thị Xuân, Nguyễn Thị Hằng, Hoàng Anh Minh, Đặng Trần Thanh, Trần Văn Long,...Chúng ta đã xuất bản các tuyển sách giới thiệu các tác phẩm đạt giải các cuộc thi viết vẽ tuổi học trò như Hai sắc mặt trời (2003), Ngày nắng lên (2011), Cánh diều mơ ước (2014) Khu rừng vạn dặm (2023) phản ánh những khao khát hồn nhiên, trong trẻo cũng như những trăn trở suy tư của các em trước hiện thực cuộc sống. Thành công các cuộc thi làm phong phú thêm bức tranh văn học Hà Tĩnh và góp phần quan trọng giúp phát hiện và nâng đỡ những mầm xanh văn học của tỉnh nhà.

Văn học thiếu nhi Hà Tĩnh trong những năm qua gặt hái nhiều thành tựu, khá phong phú về nội dung đề tài, đa dạng về giọng điệu cũng như bút pháp thể hiện. Tuy nhiên so với nhu cầu, đòi hỏi của đọc giả nhỏ tuổi, văn học thiếu nhi Hà Tĩnh vẫn còn nhiều hạn chế về đề tài, thể loại, phương thức thể hiện và chất lượng tác phẩm. Đội ngũ tác giả viết cho thiếu nhi đang có dấu hiệu chững lại. Nhiều tác phẩm dành cho các em dẫu có chất lượng tốt nhưng gặp khó khăn trong việc quảng bá, tiếp cận với bạn đọc. Trong một thế giới có nhiều phương tiện giải trí như hiện nay, văn học thiếu nhi đang đứng trước những thách thức, đòi hỏi không chỉ mang những giá trị truyền thống mà còn là hơi thở thời đại, phù hợp với nhịp sống và tâm thế hôm nay. Với các nhà nghiên cứu, phê bình, cần có sự quan tâm thích đáng trong việc phát hiện, đồng hành với những cây bút tài năng, giữ vai trò cầu nối, giúp các em và phụ huynh có thể tiếp cận những tác phẩm hay, có giá trị mang tinh thần nhân văn sâu sắc, giá trị thẩm mỹ đa dạng và đậm hơi thở cuộc sống đương đại. Thời gian tới, để văn học thiếu nhi làm tròn sứ mệnh của mình, chúng ta cần quan tâm tới một số vấn đề sau:

1. Xây dựng đội ngũ, tạo môi trường sáng tác: Dành nhiều hơn cho sự quan tâm xây dựng đội ngũ, kích ứng, tạo môi rường và cảm hứng sáng tạo bằng các hình thức mở trại sáng tác, tọa đàm, giao lưu với bạn đọc trong các nhà trường; Hội Liên hiệp VHNT và các cơ quan có trách nhiệm cần tiếp tục duy trì các cuộc thi viết vẽ tuổi học trò trong tỉnh. Bên cạnh việc phát hiện, động viên, khẳng định những cây bút có năng lực viết cho thiếu nhi, cần có hình thức vận động các tác giả khác tích cực sáng tác cho đề tài này.

2. Công tác quảng bá tác phẩm: Nên dành một tỷ lệ xứng đáng trong các báo, tạp chí và chương trình PTTH giới thiệu các tác phẩm dành cho các em. Hội Văn nghệ tỉnh cần sớm đưa vào kế hoạch tái bản Tuyển tập Văn học thiếu nhi Hà Tĩnh, bổ sung thêm các tác giả ngoại tỉnh có gốc quê Hà Tĩnh và các tác giả là hội viên chưa hề có tên trong tuyển tập đã xuất bản từ năm 2006 như Nguyễn Văn Thanh, Trần Quỳnh Nga, Dương Thế Võ, Lê Thị Xuân, Nguyễn Thị Hằng...Phát huy trách nhiệm của các cơ quan đơn vị trong việc in ấn, phát hành để những ấn phẩm có chất lượng đến được với bạn đọc nhỏ tuổi thông qua hệ thống thư viện văn hóa xã, các trường học, các đơn vị...Cần có chế độ ưu tiên về hỗ trợ hoàn thành tác phẩm, đảm bảo chế độ nhuận bút ưu đãi dành cho các tác phẩm viết cho các em.

3. Trong công tác xét chọn giải thưởng hàng năm của Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam và Giải thưởng Văn học Nghệ thuật Nguyễn Du, nên có sự ưu tiên đối với các tác phẩm viết về đề tài này. 

Muốn văn học thiếu nhi có thể làm tròn chức năng xây dựng nhân cách cho thế hệ trẻ - những chủ nhân tương lai của đất nước luôn cần có một chính sách đầu tư, chăm lo để tạo môi trường thuận lợi cho sự phát triển.

Hà Tĩnh, đầu xuân 2025

P.T.H