LÊ VĂN VỴ

KHÁT VỌNG NGÀN TRƯƠI

                                                                                            Bút ký

Trung tuần tháng 8 năm 2008, Bí thư Tỉnh ủy Trần Đình Đàn cùng cộng sự lên bản Kim Quang đốt lửa trại để làm công tác giải phóng mặt bằng, di dời gần 1000 hộ dân của hai xã Hương Quang, Hương Điền cho một Dự án mới: Công trình thủy lợi Ngàn Trươi - Cẩm Trang, có mức đầu tư lên đến hàng ngàn tỷ đồng.

Nhường đất đai cho lòng hồ  là nhường không gian sinh tồn đã gắn bó với cả cuộc đời. Ra đi, đến vùng tái định cư Hói Trùng hay khe Ná, khe Gỗ (xã Thọ Điền) không chỉ chia tay rừng núi mà còn bỏ lại đất hương hỏa cha ông, bỏ lại những vườn cây ăn quả đã thấm bao mồ hôi nước mắt, ôm theo không chỉ  những vật dụng cần thiết cày, bừa, cuốc, hái, nồi niêu xong chảo mà cả hài cốt của cha ông. Cho nên, phải là người trong cuộc mới chia sẻ được nỗi lòng ngổn ngang, bước chân dùng dằng khi phải rời xa mảnh đất thiêng liêng; nơi “chôn nhau, cắt rốn”. Nhưng rồi “Việc chung đã quyết, niềm riêng lẽ nào”, nhân dân hai xã Hương Điền, Hương Quang đã “dứt áo ra đi” cho một khát vọng lớn lao hơn!

Mười năm, kể từ ngày khởi công, khi đập chính ngăn dòng lần 2, trên bản đồ Vũ Quang, sông Ngàn Trươi; đường chỉ xanh ngoằn ngoèo đã biến mất và thay vào đó là hồ nước với nhiều đặc trưng khác biệt…  

Những giọt nước rơi từ mái Đông Trường Sơn, tuôn về rào Vách, rào Vền, bị chặn lại bởi đập Ngàn Trươi đã tích thành trữ lượng khổng lồ 750 triệu khối nước. Nước đã vẽ lại bản đồ núi và hình thành nên 34 đảo. Không có máy bay trực thăng để từ trên cao trực tiếp nhìn gương mặt hồ Ngàn Trươi, thay vào đó là công nghệ  flycam với những góc quay đa dạng, vào “khung giờ vàng” đã giúp tôi có được cái nhìn toàn cảnh hồ thủy lợi Ngàn Trươi. Có lẽ hiếm có nơi nào hồ nước được bao bọc bởi đại ngàn vừa hoang dã, vừa bí ẩn như nơi đây. Xanh thẳm của núi non hòa vào màu xanh biếc của mây trời non nước đã điệp lên màu xanh trùng trùng điệp điệp. Họa sĩ thiên nhiên tài hoa đã vẽ bức tranh non nước ở đây mỗi mùa một khác. Mùa xuân khi cây cối đâm chồi, nẩy lộc non tơ khoác lên rừng núi màu xanh nõn nà, thì hồ Ngàn Trươi cũng dịu dàng, xanh lơ. Hè về, rừng xanh thẩm, ve kêu sôi trong vòm lá, muôn loài cây dại đơm hoa, khoác lên rừng áo xanh hoa cà, thì Ngàn Trươi xanh ve. Thu về, rừng lốm đốm vàng, “trời xanh, nước xanh” nhìn thấu đáy. Mùa đông, rừng thay lá, những cơn gió bấc tràn về, giá lạnh, những buổi sáng, nước hồ bốc hơi phủ một màn sương huyền ảo như thế giới của cõi Tiên…

Tôi lan man với màu trời sắc nước mà chưa thể nào tóm được gương mặt hồ Ngàn Trươi bằng tên gọi giản đơn. Có thể tôi bí từ? Có thể tôi bất lực? Bạn hãy chỉ cho tôi trong kho tàng từ vựng tiếng Việt, có từ nào diễn tả được hồ Ngàn Trươi vừa  kỳ quái vừa  bí ẩn, hoang dã lại mềm mại tự nhiên với những đường cong hoàn mỹ của một mỹ nhân không dao kéo!?

Đành để bạn cứ tưởng tượng rồi có quyền mơ về một ngày không xa, chúng ta đến Ngàn Trươi du lịch sinh thái không chỉ bằng du thuyền mà có thể bằng trực thăng bay lên bầu trời để nhìn xuống Ngàn Trươi, thấy được toàn cảnh đại bản doanh Phan Đình Phùng cũng như Vườn quốc gia Vũ Quang - vườn Asean…

Từ khi ngăn dòng, vùng hạ lưu Ngàn Trươi, giặc Thủy Tinh không còn làm mình, làm mẩy, hàng năm nhớ hận cũ, dâng nước ngập úng không chỉ đồng ruộng mà nhấn chìm cả nhà cửa, vườn tược.

Còn nhớ, năm 2010, những làng quê quanh lưu vực sông Ngàn Phố (Hương Sơn), Ngàn Sâu (Hương Khê), Ngàn Trươi (Vũ Quang) “lũ chồng lũ”.  Sau một đêm những cánh đồng xã Đức Giang bị giặc Thủy Tinh lè lưỡi khổng lồ liếm lúa ngô hoa màu và ném lên những cánh đồng “bờ xôi, ruộng mật” sỏi, cát. Đảng bộ và nhân dân phải mất sáu tháng “bán mặt cho đất, bán lưng cho trời” mới cải tạo được ruộng đồng tiếp tục gieo vãi mùa màng. Những gia đình trôi nhà cửa, phải ở tạm chuồng trâu. Lũ rút, gia đình anh L. chùm tạm túp lều có chỗ hương khói cho mẹ vừa mất trước lũ. Gia đình anh T. “tá hỏa” đi tìm hậu sự cha bị lũ cuốn trôi. Tôi không cầm được nước mắt khi chứng kiến chị X nức nở vì ân hận: “Trôi nhà trôi cửa, trôi bò trôi trâu rồi có thể làm lại được. Nước lũ dâng quá nhanh, tôi lo dọn đồ đạc không nhớ đến bức ảnh của cha. Nên giờ chỉ còn cái khung. Cha tôi là Liệt sĩ. Kỷ vật còn lại là bức ảnh. Giờ tôi biết tìm ảnh cha ở đâu? Cha ơi! Cha ơi! Con có tội với cha nhiều lắm!”

Từ ngày công trình thủy lợi đa năng Ngàn Trươi vận hành, nhờ hệ thống xả tràn được điều tiết hợp lý, nên vùng hạ lưu Ngàn Trươi mấy năm nay không còn những mất mát tang thương do lũ gây ra như trước nữa. Nhân dân Đức Lạng, Đức Liên, Bồng Lĩnh an tâm đầu tư sản xuất.

Đầu năm 2018, thực hiện chỉ đạo của Bộ NN&PTNT và UBND tỉnh Hà Tĩnh, hồ Ngàn Trươi bắt đầu tích nước phục vụ tưới. Từ tháng 12/2018 đã vận hành đồng bộ với đập dâng Vũ Quang và 17km kênh chính thử tải theo nhiệm vụ thiết kế giai đoạn 1. Năm 2018 - 2019, hồ phục vụ tưới mỗi năm khoảng 150 - 250 triệu m3, năm 2019 thay thế hoàn toàn trạm bơm Linh Cảm. 

Mùa hè những năm trước, khi nước chưa xuôi theo dòng kênh, tôi đi xe máy từ thị trấn về Bồng Lĩnh. Nắng như rang, gió Lào quạt lửa. Hai bên đường, những hàng chuối héo rũ, lá vàng bệch. Đất đỏ ba zan từ đồi Đồi Cây Mít, eo chợ Ngò khét lẹt. Những bụi mua dọc đường tỉnh lộ 5 cằn cỗi, khô quắt. Nhưng hè này, nước trong xanh ăm ắp xuôi kênh, như máy điều hòa tự nhiên khổng lồ làm dịu đi oi bức. Tháng 6, những hàng chuối trong vườn, những sim mua hai bên đường vẫn tươi xanh không tàn héo như trước.  Những cánh đồng Bồng Lĩnh bây giờ, năm hai vụ, năng suất đạt 5 tấn/ha. Vựa lúa Đức Thọ, Can Lộc có nước Ngàn Trươi, nên hạt lúa căng mẩy, hạt gạo thơm, dẻo. Thương hiệu không phải bỗng dưng mà có!

Thương hiệu cam chanh, cam bù Bồng Lĩnh, Vũ Quang lắm nước, ngọt, dịu thơm được người thưởng thức lựa chọn, đạt chuẩn sản phẩm OCOP ba sao có một phần nhờ nước ngọt Ngàn Trươi.

Nước không chỉ khởi thủy cho sự sống muôn loài mà khởi thủy cho thi ca nhạc họa. Những câu thơ, những ca khúc, những ghi chép, những bức ảnh về Ngàn Trươi - Cẩm Trang thăng hoa trong cảm xúc của các văn nghệ sĩ trong chuyến đi thực tế tháng 4 vừa qua lên Vũ Quang viết về thành quả nông thôn mới được cộng hưởng bởi bản anh hùng ca nghĩa quân Phan Đình Phùng, Cao Thắng…

Từ ngày ngăn dòng chảy Ngàn Trươi, lâm tặc hết đường để xẻ thịt đại ngàn. Những đàn cò mùa di cư trắng hồ Ngàn Trươi. Động vật hoang dã quần tụ về rừng. Tôi đã trao đổi với ông Nguyễn Danh Kỳ - Giám đốc Vườn Quốc gia Vũ Quang rằng rất cần những nghiên cứu đánh giá lại tác động môi trường môi sinh từ khi đóng cửa đập đối với sinh vật cũng như động vật. Ví như cá mát, loài cá sống ở thác, khe, từ khi khe, suối bị thu hẹp bởi lòng hồ, ảnh hưởng tích/tiêu cực như thế nào? Ông Nguyễn Danh Kỳ tán thành đề xuất và vui mừng giới thiệu chỉ trong năm 2021, các nhà nghiên cứu khoa học trong và ngoài nước đã liên tiếp phát hiện và công bố bốn (04) loài mới cho thế giới. Ngoài “Mộc hương Vũ Quang” (Aristolochia vuquangensis), “ Nhái lùn Vũ Quang” còn có loài “Chắp danhkyi” và loài “chuồn chuồn danhkyi”; trong đó “Mộc hương Vũ Quang” và loài “Chắp danhkyi” được nhóm nghiên cứu đệ trình lên tổ chức Liên minh bảo tồn thiên nhiên Quốc tế IUCN cấp bảo tồn CR (Cực kỳ nguy cấp) vì nhận thấy sự tồn tại của loài này sớm bị de dọa bởi những yếu tố biến đổi khí hậu tại khu vực.

Với những đóng góp gìn giữ và phát triển Vườn Quốc gia Vũ Quang, đặc biệt là tạo điều kiện hợp tác với các nhà khoa học trong và ngoài nước,  Danh pháp của loài “Chlorogomphus danhky”,“Chắp danhkyi”và loài “chuồn chuồn danhkyi”; được nhóm nghiên cứu thống nhất chọn đặt theo tên của ông Nguyễn Danh Kỳ - Giám đốc Vườn Quốc gia Vũ Quang.

Còn ông Thái Cảnh Toàn - Phó Giám đốc Vườn Quốc gia Vũ Quang ghi nhận chuyển biến nhận thức của nhân dân trong việc bảo vệ môi trường thiên nhiên, nên trong thời gian qua đã tự nguyện giao nộp cho Vườn Quốc gia Vũ Quang hàng chục động vật hoang dã, trong đó có những động vật quý hiếm. Ông trăn trở về những bất cập mà đội ngũ cán bộ, công nhân Vườn Quốc gia đang phải đối mặt và không giấu khát khao được trang bị máy móc, phương tiện kỹ thuật hiện đại để phục vụ công tác bảo tồn và nghiên cứu. “Ví như khi thả động vật hoang dã vào rừng, chúng tôi chưa có chíp điện tử cũng như phương tiện để theo dõi cá thể động vật. Hoặc thiếu camera hỗ trợ cho việc giám sát, nghiên cứu khoa học. Công tác đào tạo chuyên môn cho đội ngũ để có thể hợp tác với các nhà nghiên cứu khoa học nước ngoài là vấn đề cấp bách…”. Đã từng gắn bó với Vườn Quốc gia Vũ Quang, tôi chia sẻ nỗi niềm mong ước đó.

Sau 5 năm thi công Nhà máy thủy điện Ngàn Trươi; công trình mang tầm vóc quốc gia với công suất 25,5 M đã hoàn thanh 99% tất cả các hạng mục, sẽ hòa lưới điện Quốc gia vào tháng sau. Theo đó, Nhà máy thủy điện cung cấp trung bình mỗi năm 73,71 triệu KWh với doanh thu khoảng 100 tỷ đồng/ năm; nộp ngân sách trên 20 tỷ đồng…

Ngàn Trươi như cô gái vô cùng xinh đẹp, giàu có. Nhiều chàng trai khắp nơi đánh tiếng, dòm ngó. Có chàng đã đến thăm dò, tìm hiểu quê hương, gia đình, nhưng để  dạm hỏi và đăng ký kết hôn, Hoàng tử  đang lượng sức mình.

Hãy để hồ Ngàn Trươi lựa chọn Hoàng tử cho đời mình! Sao chúng ta không hỏi nước hồ Ngàn Trươi? Có một chiều, tôi đã hỏi nước Ngàn Trươi. Ngàn Trươi chất vấn lại tôi: Có sinh vật nào không cần nước không? Con người có ai không cần nước không? Ngày xưa, hôm nay có cần nước không? Và ngày mai trong bình không còn nước, con cháu các người  sẽ sống ra sao? Những câu hỏi ấy như những xoáy nước, ám ảnh. Vâng. Nước! Đừng ép buộc, đừng gieo trái duyên, đừng bức tử nước. Đó là lương tri, là mệnh lệnh!

Tôi đã nhận được thông tin từ bà Nguyễn Thị Hà Tân - Bí thư Huyện ủy, gần đây, Tập đoàn TH đã có chuyến khảo sát cho hai Dự án: Khu công nghiệp ứng dụng công nghệ cao và đô thị nông nghiệp; Dự án trồng rừng, cây ăn quả, dược liệu dưới tán rừng kết hợp với Khu du lịch sinh thái, trải nghiệm tại lòng hồ, quần đảo, Vườn Quốc gia Vũ Quang. Huyện đã triển khai thí điểm mô hình nuôi cá lồng, cá bè trên diện tích khoảng 4000 ha mặt nước. Công ty cá tầm Việt Nam dự kiến triển khai nuôi thử nghiệm 100 lồng với 100.000 con…đã khiến cho không ít người quan tâm đến hồ Ngàn Trươi lo ngại về vấn đề ô nhiễm môi trường. Trước đó, trung tuần tháng 5 năm 2019, nước đập dâng chuyển màu thất thường được xác định “Do hàm lượng sắt khá cao từ hồ Ngàn Trươi và khe Trươi  chảy xuống, lắng đọng trước đập dâng, khi xả nước hồ Ngàn Trươi về sẽ cuộn lên lớp lắng đọng gây màu”. Lớp lắng đọng là do công tác vệ sinh lòng hồ còn bất cập. Ban 4 xác định 66,83ha các loại rừng và 12,61 ha vườn tạp, nhà cửa chuồng trại vv của nhân dân di dời chưa thu dọn hết nên cành cây, xác thực vật phân hủy bốc mùi gây nên ô nhiễm. Vì vậy, chúng ta lo ngại ô nhiễm môi trường không phải không có lý!

Tài nguyên nước của hồ Ngàn Trươi là vô giá. Đó không chỉ là “của ăn” mà còn là “của để” cho muôn đời con cháu mai sau. Chúng ta cần khảo sát, đánh giá, lấy mẫu xét nghiệm nước hồ Ngàn Trươi và thay vì những Dự án nhỏ lẻ, cần có tầm nhìn chiến lược lâu dài, đầu tư ra tấm ra món, đặc biệt là kêu gọi các nhà đầu tư có khả năng khai thác nước sạch phục vụ đời sống dân sinh. Từ hồ Ngàn Trươi, nhà máy nước sẽ phục vụ nước ăn uống sinh hoạt cho hàng chục vạn hộ dân huyện Vũ Quang, Hương Sơn, Đức Thọ, Hồng Lĩnh, Can Lộc, một phần Hương Khê, Thạch Hà. Nước đóng chai Ngàn Trươi với thương hiệu tinh khiết là lựa chọn của khách tiêu dùng. Ông Đoàn Đình Anh - Nguyên Trưởng Ban Văn hóa giáo dục Hội đồng nhân dân tỉnh rất tâm đắc với hướng đi này vì thấy được tính khả thi, thấy được nhãn tiền: “Không phải múc nước đếm tiền mà quan trọng hơn cung cấp nguồn nước sạch cho nhân dân. Có nước sạch sức khỏe, chất lượng cuộc sống sẽ được cải thiện”.

                                                              Trại sáng tác văn học Vũ Quang

                                                                                           L.V.V

Khát vọng Ngàn Trươi (Ảnh: Nguyễn Thanh Hải)